Αποκάλυψη ΣΟΚ: Πόρισμα κόλαφος του ΟΗΕ καταγγέλει και αποκαλύπτει ποιοι και με ποιες μεθόδους μας παρακολουθούν

UNITED  NATIONS  –  GENERAL  ASSEMBLY

30 June 2014 *       Reissued for technical reasons on 18 July 2014.

Στο ψήφισμά της 68/167, η Γενική Συνέλευση ζήτησε από την Ύπατη Αρμοστεία των Ηνωμένων Εθνών για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα να υποβάλει έκθεση σχετικά με την προστασία και την προώθηση του δικαιώματος στην ιδιωτική ζωή στο πλαίσιο της εγχώριας και εξωεδαφικής παρακολούθησης ή/και της υποκλοπής ψηφιακών επικοινωνιών και της συλλογής προσωπικών δεδομένων, μεταξύ άλλων και σε μαζική κλίμακα, στο Συμβούλιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων κατά την εικοστή έβδομη σύνοδό του και στη Γενική Συνέλευση κατά την εξηκοστή ένατη σύνοδό της, με απόψεις και συστάσεις, οι οποίες θα πρέπει να εξεταστούν από τα κράτη μέλη. Η παρούσα έκθεση υποβάλλεται σύμφωνα με το εν λόγω αίτημα. Το Γραφείο του Ύπατου Αρμοστή θα υποβάλει επίσης την έκθεση στη Γενική Συνέλευση κατά την εξηκοστή ένατη σύνοδό της, σύμφωνα με το αίτημα της Συνέλευσης.

1.Οι ψηφιακές τεχνολογίες επικοινωνιών, όπως το Διαδίκτυο, τα κινητά smartphones και οι συσκευές με δυνατότητα WiFi, έχουν γίνει μέρος της καθημερινής ζωής. Βελτιώνοντας δραματικά την πρόσβαση στην πληροφόρηση και την επικοινωνία σε πραγματικό χρόνο, οι καινοτομίες στην τεχνολογία των επικοινωνιών έχουν ενισχύσει την ελευθερία της έκφρασης, έχουν διευκολύνει τον παγκόσμιο διάλογο και έχουν προωθήσει τη δημοκρατική συμμετοχή. Ενισχύοντας τις φωνές των υπερασπιστών των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και παρέχοντάς τους νέα εργαλεία για την τεκμηρίωση και την αποκάλυψη των καταχρήσεων, αυτές οι ισχυρές τεχνολογίες υπόσχονται καλύτερη απόλαυση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Καθώς η σύγχρονη ζωή διαδραματίζεται όλο και περισσότερο στο διαδίκτυο, το Διαδίκτυο έχει γίνει πανταχού παρόν και όλο και πιο οικείο.

2.Στην ψηφιακή εποχή, οι τεχνολογίες επικοινωνιών έχουν επίσης ενισχύσει την ικανότητα των κυβερνήσεων, των επιχειρήσεων και των ιδιωτών να διεξάγουν επιτήρηση, υποκλοπή και συλλογή δεδομένων. Όπως σημείωσε ο Ειδικός Εισηγητής για το δικαίωμα στην ελευθερία της έκφρασης και της γνώμης, οι τεχνολογικές εξελίξεις σημαίνουν ότι η αποτελεσματικότητα του Κράτους στη διεξαγωγή επιτήρησης δεν περιορίζεται πλέον από την κλίμακα ή τη διάρκεια. Η μείωση του κόστους της τεχνολογίας και της αποθήκευσης δεδομένων έχει εξαλείψει τα οικονομικά ή πρακτικά αντικίνητρα για τη διενέργεια επιτήρησης. Το κράτος έχει πλέον μεγαλύτερη δυνατότητα ταυτόχρονης, επεμβατικής, στοχευμένης και ευρείας κλίμακας επιτήρησης από ποτέ άλλοτε.  Με άλλα λόγια, οι τεχνολογικές πλατφόρμες από τις οποίες εξαρτάται ολοένα και περισσότερο η παγκόσμια πολιτική, οικονομική και κοινωνική ζωή δεν είναι απλώς ευάλωτες στη μαζική επιτήρηση, αλλά μπορεί να τη διευκολύνουν.

          3.Έχουν εκφραστεί βαθιές ανησυχίες καθώς έχουν αποκαλυφθεί πολιτικές και πρακτικές που εκμεταλλεύονται την ευπάθεια των ψηφιακών τεχνολογιών επικοινωνιών στην ηλεκτρονική παρακολούθηση και υποκλοπή σε χώρες σε όλο τον κόσμο. Τα παραδείγματα φανερής και συγκεκαλυμμένης ψηφιακής παρακολούθησης σε δικαιοδοσίες σε όλο τον κόσμο έχουν πολλαπλασιαστεί, με την κυβερνητική μαζική παρακολούθηση να αναδεικνύεται σε επικίνδυνη συνήθεια και όχι σε εξαιρετικό μέτρο. Οι κυβερνήσεις φέρονται να έχουν απειλήσει να απαγορεύσουν τις υπηρεσίες των εταιρειών τηλεπικοινωνιακού και ασύρματου εξοπλισμού, εκτός εάν τους δοθεί άμεση πρόσβαση στην κίνηση των επικοινωνιών, να έχουν παγιδεύσει καλώδια οπτικών ινών για σκοπούς επιτήρησης και να έχουν απαιτήσει από τις εταιρείες να αποκαλύπτουν συστηματικά μαζικές πληροφορίες για πελάτες και υπαλλήλους. Επιπλέον, ορισμένοι φέρονται να έχουν χρησιμοποιήσει την παρακολούθηση των τηλεπικοινωνιακών δικτύων για να στοχοποιήσουν μέλη της πολιτικής αντιπολίτευσης ή/και πολιτικούς αντιφρονούντες. Υπάρχουν αναφορές ότι οι αρχές σε ορισμένα κράτη καταγράφουν συστηματικά όλες τις τηλεφωνικές κλήσεις και τις διατηρούν για ανάλυση, ενώ έχει αναφερθεί η παρακολούθηση από τις κυβερνήσεις υποδοχής των επικοινωνιών σε παγκόσμιες εκδηλώσεις. Οι αρχές σε ένα κράτος φέρονται να απαιτούν όλοι οι προσωπικοί υπολογιστές που πωλούνται στη χώρα να είναι εξοπλισμένοι με λογισμικό φιλτραρίσματος που μπορεί να έχει άλλες δυνατότητες παρακολούθησης. Ακόμη και μη κρατικές ομάδες φέρονται τώρα να αναπτύσσουν εξελιγμένες δυνατότητες ψηφιακής παρακολούθησης. Οι τεχνολογίες μαζικής επιτήρησης εισέρχονται τώρα στην παγκόσμια αγορά, αυξάνοντας τον κίνδυνο η ψηφιακή επιτήρηση να ξεφύγει από τους κυβερνητικούς ελέγχους.  

4.Οι ανησυχίες ενισχύθηκαν μετά τις αποκαλύψεις του 2013 και του 2014 που έδειξαν ότι, από κοινού, η Υπηρεσία Εθνικής Ασφάλειας των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής και το Γενικό Αρχηγείο Επικοινωνιών του Ηνωμένου Βασιλείου της Μεγάλης Βρετανίας και της Βόρειας Ιρλανδίας έχουν αναπτύξει τεχνολογίες που επιτρέπουν την πρόσβαση σε μεγάλο μέρος της παγκόσμιας διαδικτυακής κίνησης, στα αρχεία κλήσεων στις Ηνωμένες Πολιτείες, στα ηλεκτρονικά βιβλία διευθύνσεων των ατόμων και σε τεράστιους όγκους άλλου περιεχομένου ψηφιακών επικοινωνιών. Οι τεχνολογίες αυτές φέρονται να έχουν αναπτυχθεί μέσω ενός διακρατικού δικτύου που περιλαμβάνει στρατηγικές σχέσεις πληροφοριών μεταξύ κυβερνήσεων, ρυθμιστικό έλεγχο ιδιωτικών εταιρειών και εμπορικές συμβάσεις.

5. Σε συνέχεια των ανησυχιών των κρατών μελών και άλλων ενδιαφερομένων για τις αρνητικές επιπτώσεις αυτών των πρακτικών παρακολούθησης στα ανθρώπινα δικαιώματα, η Γενική Συνέλευση εξέδωσε τον Δεκέμβριο του 2013, χωρίς ψηφοφορία, το ψήφισμα 68/167 σχετικά με το δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή στην ψηφιακή εποχή. Στο ψήφισμα, το οποίο συνυπέγραψαν 57 κράτη μέλη, η Συνέλευση επιβεβαίωσε ότι τα δικαιώματα που κατέχουν οι άνθρωποι εκτός σύνδεσης πρέπει να προστατεύονται και στο διαδίκτυο και κάλεσε όλα τα κράτη να σέβονται και να προστατεύουν το δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή κατά την ψηφιακή επικοινωνία. Επιπλέον, κάλεσε όλα τα κράτη να επανεξετάσουν τις διαδικασίες, τις πρακτικές και τη νομοθεσία τους σχετικά με την παρακολούθηση των επικοινωνιών, την υποκλοπή και τη συλλογή προσωπικών δεδομένων, τονίζοντας την ανάγκη τα κράτη να διασφαλίσουν την πλήρη και αποτελεσματική εφαρμογή των υποχρεώσεών τους βάσει του διεθνούς δικαίου των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
6. Επίσης, με το ψήφισμα 68/167, η Γενική Συνέλευση ζήτησε από την Ύπατη Αρμοστεία των Ηνωμένων Εθνών για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα να υποβάλει έκθεση σχετικά με την προστασία και την προώθηση του δικαιώματος στην ιδιωτική ζωή στο πλαίσιο της εγχώριας και εξωεδαφικής επιτήρησης ή/και της υποκλοπής ψηφιακών επικοινωνιών και της συλλογής προσωπικών δεδομένων, μεταξύ άλλων και σε μαζική κλίμακα, στο Συμβούλιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων κατά την εικοστή έβδομη σύνοδό του και στη Γενική Συνέλευση κατά την εξηκοστή ένατη σύνοδό της, με απόψεις και συστάσεις, οι οποίες θα πρέπει να εξεταστούν από τα κράτη μέλη. Η παρούσα έκθεση υποβάλλεται σύμφωνα με το εν λόγω αίτημα. Σύμφωνα με την εντολή του ψηφίσματος 68/167, το Γραφείο του Ύπατου Αρμοστή (OHCHR) θα υποβάλει επίσης την έκθεση στη Συνέλευση κατά την εξηκοστή ένατη σύνοδό της.

  Ιστορικό και μεθοδολογία

7. Λαμβάνοντας υπόψη την απόφαση 68/167, το OHCHR συμμετείχε σε διάφορες εκδηλώσεις και συνέλεξε πληροφορίες από ένα ευρύ φάσμα πηγών. Στις 24 Φεβρουαρίου 2014, η Ύπατη Αρμοστεία πραγματοποίησε κεντρική παρουσίαση σε σεμινάριο εμπειρογνωμόνων με θέμα “Το δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή στην ψηφιακή εποχή”, το οποίο συνδιοργανώθηκε από την Αυστρία, τη Βραζιλία, τη Γερμανία, το Λιχτενστάιν, το Μεξικό, τη Νορβηγία και την Ελβετία και διευκολύνθηκε από την Ακαδημία Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων της Γενεύης.
8. Από τον Νοέμβριο του 2013 έως τον Μάρτιο του 2014, το OHCHR ενέπλεξε το Πανεπιστήμιο των Ηνωμένων Εθνών σε ένα ερευνητικό έργο σχετικά με την εφαρμογή του διεθνούς δικαίου των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε εθνικά καθεστώτα που επιβλέπουν την κυβερνητική ψηφιακή επιτήρηση. Το OHCHR είναι ευγνώμων προς το Πανεπιστήμιο και αναγνωρίζει τη σημαντική ουσιαστική συμβολή του στην προετοιμασία της παρούσας έκθεσης μέσω του ερευνητικού έργου.
9. Στο πλαίσιο ανοικτής διαβούλευσης, στις 27 Φεβρουαρίου 2014, το OHCHR απηύθυνε ερωτηματολόγιο στα κράτη μέλη μέσω των Μόνιμων Αντιπροσωπειών τους στη Γενεύη και στη Νέα Υόρκη, σε διεθνείς και περιφερειακούς οργανισμούς, σε εθνικά ιδρύματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων, σε μη κυβερνητικές οργανώσεις και σε επιχειρηματικές οντότητες. Στο ερωτηματολόγιό του, το OHCHR κάλεσε να παράσχει πληροφορίες σχετικά με τα θέματα που απασχόλησαν τη Γενική Συνέλευση στο ψήφισμά της 68/167. Δημιουργήθηκε ειδική ιστοσελίδα του OHCHR προκειμένου να διατεθεί το ερωτηματολόγιο και όλες οι συνεισφορές για δημόσια διαβούλευση, καθώς και για να δοθεί περαιτέρω ευκαιρία για συνεισφορές. Οι συνεισφορές ελήφθησαν από 29 κράτη μέλη από όλες τις περιφέρειες, πέντε διεθνείς ή/και περιφερειακούς οργανισμούς, τρία εθνικά ιδρύματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων, 16 μη κυβερνητικές οργανώσεις και δύο πρωτοβουλίες του ιδιωτικού τομέα.
10. Πολλές από τις συνεισφορές αναφέρονταν λεπτομερώς στα υφιστάμενα εθνικά νομοθετικά πλαίσια και σε άλλα μέτρα που έχουν ληφθεί για να διασφαλιστεί ο σεβασμός και η προστασία του δικαιώματος στην ιδιωτική ζωή στην ψηφιακή εποχή, καθώς και σε πρωτοβουλίες για τη θέσπιση και εφαρμογή διαδικαστικών εγγυήσεων και αποτελεσματικής εποπτείας. Ορισμένες εισηγήσεις αναφέρθηκαν στις προκλήσεις που αντιμετωπίζονται κατά την εφαρμογή του δικαιώματος στην ιδιωτική ζωή στην ψηφιακή εποχή και παρείχαν προτάσεις για πρωτοβουλίες σε διεθνές επίπεδο. Περιελάμβαναν την ενθάρρυνση της Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων να επικαιροποιήσει τις σχετικές γενικές παρατηρήσεις της, ιδίως για το άρθρο 17 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα, τη θέσπιση από το Συμβούλιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων μιας εντολής ειδικών διαδικασιών για το δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή και/ή τη συμμετοχή των υφιστάμενων εντολοδόχων των σχετικών ειδικών διαδικασιών σε κοινές ή μεμονωμένες πρωτοβουλίες για την αντιμετώπιση ζητημάτων που σχετίζονται με το δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή στο πλαίσιο της ψηφιακής επιτήρησης και την παροχή καθοδήγησης ορθής πρακτικής.
11. Σύμφωνα με το αίτημα που διατυπώθηκε στο ψήφισμα 68/167 της Γενικής Συνέλευσης, η παρούσα έκθεση προσφέρει προβληματισμούς και συστάσεις που βασίζονται σε αξιολόγηση των πληροφοριών που ήταν διαθέσιμες κατά τη στιγμή της σύνταξής της, αξιοποιώντας επίσης τον πλούτο του υλικού που αντικατοπτρίζεται στο ποικίλο φάσμα των συνεισφορών που ελήφθησαν.

Ζητήματα σχετικά με το δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή στην ψηφιακή εποχή

12. Όπως υπενθύμισε η Γενική Συνέλευση στο ψήφισμά της 68/167, το διεθνές δίκαιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων παρέχει το καθολικό πλαίσιο βάσει του οποίου πρέπει να αξιολογείται κάθε παρέμβαση στα ατομικά δικαιώματα προστασίας της ιδιωτικής ζωής. Το άρθρο 12 της Οικουμενικής Διακήρυξης των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων προβλέπει ότι “κανείς δεν πρέπει να υποβάλλεται σε αυθαίρετη επέμβαση στην ιδιωτική του ζωή, την οικογένεια, την κατοικία ή την αλληλογραφία του, ούτε σε επιθέσεις κατά της τιμής και της υπόληψής του. Καθένας έχει δικαίωμα στην προστασία του νόμου κατά των παρεμβάσεων ή επιθέσεων αυτών”. Το Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα, το οποίο έχει επικυρωθεί μέχρι σήμερα από 167 κράτη, προβλέπει στο άρθρο 17 ότι “κανείς δεν πρέπει να υφίσταται αυθαίρετες ή παράνομες παρεμβάσεις στην ιδιωτική του ζωή, την οικογένεια, την κατοικία ή την αλληλογραφία του, ούτε παράνομες επιθέσεις κατά της τιμής και της υπόληψής του”. Αναφέρει επίσης ότι “καθένας έχει δικαίωμα στην προστασία του νόμου έναντι τέτοιων παρεμβάσεων ή επιθέσεων”.
13. Άλλες διεθνείς πράξεις για τα ανθρώπινα δικαιώματα περιέχουν παρόμοιες διατάξεις. Οι νόμοι σε περιφερειακό και εθνικό επίπεδο αντικατοπτρίζουν επίσης το δικαίωμα όλων των ανθρώπων στο σεβασμό της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής, της κατοικίας και της αλληλογραφίας τους ή το δικαίωμα στην αναγνώριση και το σεβασμό της αξιοπρέπειας, της προσωπικής ακεραιότητας ή της φήμης τους. Με άλλα λόγια, υπάρχει καθολική αναγνώριση της θεμελιώδους σημασίας, και της διαρκούς σημασίας, του δικαιώματος στην ιδιωτική ζωή και της ανάγκης να διασφαλιστεί η προστασία του, στο νόμο και στην πράξη.
14. Ενώ η εντολή για την παρούσα έκθεση επικεντρώθηκε στο δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή, θα πρέπει να υπογραμμιστεί ότι και άλλα δικαιώματα μπορεί να επηρεάζονται από τη μαζική επιτήρηση, την υποκλοπή ψηφιακών επικοινωνιών και τη συλλογή προσωπικών δεδομένων. Σε αυτά περιλαμβάνονται τα δικαιώματα της ελευθερίας της γνώμης και της έκφρασης, καθώς και της αναζήτησης, λήψης και μετάδοσης πληροφοριών, της ελευθερίας του ειρηνικού συνέρχεσθαι και του συνεταιρίζεσθαι και της οικογενειακής ζωής – δικαιώματα που όλα συνδέονται στενά με το δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή και, όλο και περισσότερο, ασκούνται μέσω των ψηφιακών μέσων. Άλλα δικαιώματα, όπως το δικαίωμα στην υγεία, μπορούν επίσης να επηρεαστούν από τις πρακτικές ψηφιακής παρακολούθησης, για παράδειγμα όταν ένα άτομο απέχει από την αναζήτηση ή την κοινοποίηση ευαίσθητων πληροφοριών που σχετίζονται με την υγεία, φοβούμενο ότι μπορεί να θιγεί η ανωνυμία του. Υπάρχουν αξιόπιστες ενδείξεις που υποδηλώνουν ότι οι ψηφιακές τεχνολογίες έχουν χρησιμοποιηθεί για τη συλλογή πληροφοριών που στη συνέχεια οδήγησαν σε βασανιστήρια και άλλες μορφές κακομεταχείρισης. Αναφορές δείχνουν επίσης ότι μεταδεδομένα που προέρχονται από την ηλεκτρονική παρακολούθηση έχουν αναλυθεί για τον προσδιορισμό της θέσης των στόχων για θανατηφόρα πλήγματα με μη επανδρωμένα αεροσκάφη. Τα πλήγματα αυτά εξακολουθούν να προκαλούν σοβαρές ανησυχίες σχετικά με τη συμμόρφωση με το διεθνές δίκαιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και το ανθρωπιστικό δίκαιο και τη λογοδοσία για τυχόν παραβιάσεις τους. Οι συνδέσεις μεταξύ της μαζικής παρακολούθησης και αυτών των άλλων επιπτώσεων στα ανθρώπινα δικαιώματα, αν και ξεφεύγουν από το πεδίο εφαρμογής της παρούσας έκθεσης, χρήζουν περαιτέρω εξέτασης.

Το δικαίωμα προστασίας από αυθαίρετες ή παράνομες παρεμβάσεις στην ιδιωτική ζωή, την οικογένεια, την κατοικία ή την αλληλογραφία

15. Αρκετές εισηγήσεις υπογράμμισαν ότι, όταν διεξάγεται σύμφωνα με το νόμο, συμπεριλαμβανομένου του διεθνούς δικαίου των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η παρακολούθηση δεδομένων ηλεκτρονικών επικοινωνιών μπορεί να αποτελεί αναγκαίο και αποτελεσματικό μέτρο για νόμιμους σκοπούς επιβολής του νόμου ή πληροφοριών. Ωστόσο, οι αποκαλύψεις σχετικά με τη μαζική ψηφιακή παρακολούθηση έχουν εγείρει ερωτήματα σχετικά με το βαθμό στον οποίο τα μέτρα αυτά συνάδουν με τα διεθνή νομικά πρότυπα και κατά πόσον απαιτούνται ισχυρότερες εγγυήσεις παρακολούθησης για την προστασία από παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Συγκεκριμένα, τα μέτρα επιτήρησης δεν πρέπει να παρεμβαίνουν αυθαίρετα ή παράνομα στην ιδιωτική ζωή, την οικογένεια, το σπίτι ή την αλληλογραφία ενός ατόμου- οι κυβερνήσεις πρέπει να λαμβάνουν συγκεκριμένα μέτρα για να διασφαλίζουν την προστασία του νόμου από τέτοιες παρεμβάσεις.
16. Από την εξέταση των διαφόρων συνεισφορών που ελήφθησαν προέκυψε ότι για την αντιμετώπιση αυτών των ερωτημάτων απαιτείται αξιολόγηση του τι συνιστά παρέμβαση στην ιδιωτική ζωή στο πλαίσιο των ψηφιακών επικοινωνιών- της έννοιας του “αυθαίρετου και παράνομου”- και του ποιανού τα δικαιώματα προστατεύονται από το διεθνές δίκαιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και πού. Οι παρακάτω ενότητες εξετάζουν ζητήματα που επισημάνθηκαν σε διάφορες συνεισφορές.

Επέμβαση στην ιδιωτική ζωή

17. Τα διεθνή και περιφερειακά όργανα που έχουν συνάψει συμβάσεις για τα ανθρώπινα δικαιώματα, τα δικαστήρια, οι επιτροπές και οι ανεξάρτητοι εμπειρογνώμονες έχουν παράσχει σχετικές οδηγίες όσον αφορά το πεδίο εφαρμογής και το περιεχόμενο του δικαιώματος στην ιδιωτική ζωή, συμπεριλαμβανομένης της έννοιας της “παρέμβασης” στην ιδιωτική ζωή ενός ατόμου. Στο γενικό σχόλιό της αριθ. 16, η Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων υπογράμμισε ότι η συμμόρφωση με το άρθρο 17 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα απαιτεί να διασφαλίζεται de jure και de facto η ακεραιότητα και το απόρρητο της αλληλογραφίας. “Η αλληλογραφία θα πρέπει να παραδίδεται στον παραλήπτη χωρίς υποκλοπή και χωρίς να ανοίγεται ή να διαβάζεται με άλλο τρόπο”.
18. Από ορισμένους έχει διατυπωθεί η άποψη ότι η διαβίβαση και η ανταλλαγή προσωπικών πληροφοριών με ηλεκτρονικά μέσα αποτελεί μέρος ενός συνειδητού συμβιβασμού μέσω του οποίου τα άτομα παραδίδουν οικειοθελώς πληροφορίες για τον εαυτό τους και τις σχέσεις τους με αντάλλαγμα την ψηφιακή πρόσβαση σε αγαθά, υπηρεσίες και πληροφορίες. Προκύπτουν, ωστόσο, σοβαρά ερωτήματα σχετικά με το βαθμό στον οποίο οι καταναλωτές έχουν πραγματικά επίγνωση του τι δεδομένα μοιράζονται, πώς και με ποιον, και σε ποια χρήση θα χρησιμοποιηθούν. Σύμφωνα με μια έκθεση, “μια πραγματικότητα των μεγάλων δεδομένων είναι ότι από τη στιγμή που συλλέγονται δεδομένα, μπορεί να είναι πολύ δύσκολο να διατηρηθεί η ανωνυμία τους. Ενώ υπάρχουν ελπιδοφόρες ερευνητικές προσπάθειες σε εξέλιξη για την απόκρυψη των πληροφοριών που μπορούν να ταυτοποιηθούν προσωπικά μέσα σε μεγάλα σύνολα δεδομένων, πολύ πιο προηγμένες προσπάθειες χρησιμοποιούνται επί του παρόντος για την εκ νέου ταυτοποίηση φαινομενικά “ανώνυμων” δεδομένων. Η συλλογική επένδυση στην ικανότητα συγχώνευσης δεδομένων είναι πολλές φορές μεγαλύτερη από την επένδυση σε τεχνολογίες που θα ενισχύσουν την ιδιωτικότητα”. Επιπλέον, οι συντάκτες της έκθεσης σημείωσαν ότι “η εστίαση στον έλεγχο της συλλογής και της διατήρησης προσωπικών δεδομένων, αν και σημαντική, μπορεί πλέον να μην είναι επαρκής για την προστασία της ιδιωτικής ζωής”, εν μέρει επειδή “τα μεγάλα δεδομένα επιτρέπουν νέες, μη προφανείς, απροσδόκητα ισχυρές χρήσεις δεδομένων”.
19. Σε παρόμοιο πνεύμα, έχει προταθεί ότι η υποκλοπή ή η συλλογή δεδομένων σχετικά με μια επικοινωνία, σε αντίθεση με το περιεχόμενο της επικοινωνίας, δεν συνιστά από μόνη της επέμβαση στην ιδιωτική ζωή. Από την άποψη του δικαιώματος στην ιδιωτική ζωή, η διάκριση αυτή δεν είναι πειστική. Η συγκέντρωση πληροφοριών που συνήθως αναφέρονται ως “μεταδεδομένα” μπορεί να δώσει μια εικόνα της συμπεριφοράς, των κοινωνικών σχέσεων, των ιδιωτικών προτιμήσεων και της ταυτότητας ενός ατόμου που υπερβαίνει ακόμη και αυτή που μεταδίδεται με την πρόσβαση στο περιεχόμενο μιας ιδιωτικής επικοινωνίας. Όπως παρατήρησε πρόσφατα το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, τα μεταδεδομένα επικοινωνιών “στο σύνολό τους μπορούν να επιτρέψουν την εξαγωγή πολύ ακριβών συμπερασμάτων σχετικά με την ιδιωτική ζωή των προσώπων των οποίων τα δεδομένα έχουν διατηρηθεί”. Η αναγνώριση αυτής της εξέλιξης έχει οδηγήσει σε πρωτοβουλίες για τη μεταρρύθμιση των υφιστάμενων πολιτικών και πρακτικών ώστε να εξασφαλιστεί ισχυρότερη προστασία της ιδιωτικής ζωής.

20. Προκύπτει ότι κάθε καταγραφή δεδομένων επικοινωνιών συνιστά δυνητικά επέμβαση στην ιδιωτική ζωή και, περαιτέρω, ότι η συλλογή και η διατήρηση δεδομένων επικοινωνιών ισοδυναμεί με επέμβαση στην ιδιωτική ζωή, ανεξάρτητα από το αν τα δεδομένα αυτά ζητούνται ή χρησιμοποιούνται στη συνέχεια ή όχι. Ακόμη και η απλή πιθανότητα συλλογής δεδομένων επικοινωνιών δημιουργεί επέμβαση στην ιδιωτική ζωή, με δυνητική αναχαίτιση των δικαιωμάτων, συμπεριλαμβανομένων των δικαιωμάτων της ελεύθερης έκφρασης και του συνεταιρίζεσθαι. Συνεπώς, η ίδια η ύπαρξη ενός προγράμματος μαζικής παρακολούθησης δημιουργεί επέμβαση στην ιδιωτική ζωή. Το κράτος θα πρέπει να αποδείξει ότι η παρέμβαση αυτή δεν είναι ούτε αυθαίρετη ούτε παράνομη.

Τι είναι “αυθαίρετο” ή “παράνομο”;

21. Η παρέμβαση στο δικαίωμα του ατόμου στην ιδιωτική ζωή είναι επιτρεπτή σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων μόνο εάν δεν είναι ούτε αυθαίρετη ούτε παράνομη. Στο γενικό σχόλιό της αριθ. 16, η Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων εξήγησε ότι ο όρος “παράνομος” υπονοεί ότι καμία επέμβαση δεν μπορεί να λάβει χώρα “εκτός από τις περιπτώσεις που προβλέπονται από το νόμο. Οι παρεμβάσεις που επιτρέπονται από τα κράτη μπορούν να πραγματοποιούνται μόνο βάσει νόμου, ο οποίος πρέπει να είναι σύμφωνος με τις διατάξεις, τους σκοπούς και τους στόχους του Συμφώνου”. Με άλλα λόγια, η επέμβαση που είναι επιτρεπτή βάσει του εθνικού δικαίου μπορεί ωστόσο να είναι “παράνομη” εάν το εν λόγω εθνικό δίκαιο έρχεται σε σύγκρουση με τις διατάξεις του Διεθνούς Συμφώνου για τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα. Η έκφραση “αυθαίρετη παρέμβαση” μπορεί επίσης να επεκταθεί σε παρεμβάσεις που προβλέπονται από το νόμο. Η εισαγωγή αυτής της έννοιας, εξήγησε η Επιτροπή, “αποσκοπεί στο να εγγυηθεί ότι ακόμη και οι παρεμβάσεις που προβλέπονται από το νόμο θα πρέπει να είναι σύμφωνες με τις διατάξεις, τους σκοπούς και τους στόχους του Συμφώνου και θα πρέπει, σε κάθε περίπτωση, να είναι εύλογες υπό τις συγκεκριμένες περιστάσεις”.  Η Επιτροπή ερμήνευσε την έννοια του εύλογου χαρακτήρα ως ένδειξη ότι “κάθε επέμβαση στην ιδιωτική ζωή πρέπει να είναι ανάλογη προς τον επιδιωκόμενο σκοπό και αναγκαία υπό τις περιστάσεις κάθε συγκεκριμένης περίπτωσης”.
22. Σε αντίθεση με ορισμένες άλλες διατάξεις του Συμφώνου, το άρθρο 17 δεν περιλαμβάνει ρητή ρήτρα περιορισμών. Καθοδήγηση σχετικά με την έννοια των προσδιοριστικών λέξεων “αυθαίρετη ή παράνομη” μπορεί ωστόσο να αντληθεί από τις Αρχές της Σιρακούσας σχετικά με τις διατάξεις περί περιορισμών και παρεκκλίσεων στο Διεθνές Σύμφωνο για τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα- την πρακτική της Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, όπως αποτυπώνεται στα γενικά σχόλιά της, συμπεριλαμβανομένων των αριθμών 16, 27, 29, 34 και 31, στα πορίσματα επί ατομικών ανακοινώσεων και στις καταληκτικές παρατηρήσεις- την περιφερειακή και εθνική νομολογία- και τις απόψεις των ανεξάρτητων εμπειρογνωμόνων. Στο γενικό σχόλιό της αριθ. 31 σχετικά με τη φύση της γενικής νομικής υποχρέωσης των κρατών-μελών του Συμφώνου, για παράδειγμα, η Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων προβλέπει ότι τα κράτη-μέλη πρέπει να απέχουν από την παραβίαση των δικαιωμάτων που αναγνωρίζονται από το Σύμφωνο και ότι “κάθε περιορισμός οποιουδήποτε από [αυτά] τα δικαιώματα πρέπει να είναι επιτρεπτός σύμφωνα με τις σχετικές διατάξεις του Συμφώνου. Όταν γίνονται τέτοιοι περιορισμοί, τα κράτη πρέπει να αποδεικνύουν την αναγκαιότητά τους και να λαμβάνουν μόνο τα μέτρα που είναι αναλογικά προς την επιδίωξη των νόμιμων στόχων, προκειμένου να διασφαλίζεται η συνεχής και αποτελεσματική προστασία των δικαιωμάτων του Συμφώνου”.  Η Επιτροπή υπογράμμισε περαιτέρω ότι “σε καμία περίπτωση οι περιορισμοί δεν μπορούν να εφαρμοστούν ή να επικαλεστούν κατά τρόπο που να θίγει την ουσία ενός δικαιώματος του Συμφώνου”.
23. Αυτές οι έγκυρες πηγές επισημαίνουν τις γενικές αρχές της νομιμότητας, της αναγκαιότητας και της αναλογικότητας, η σημασία των οποίων επίσης τονίστηκε σε πολλές από τις συνεισφορές που ελήφθησαν. Κατ’ αρχάς, κάθε περιορισμός των δικαιωμάτων προστασίας της ιδιωτικής ζωής που αντικατοπτρίζεται στο άρθρο 17 πρέπει να προβλέπεται από τον νόμο και ο νόμος πρέπει να είναι επαρκώς προσβάσιμος, σαφής και ακριβής, ώστε το άτομο να μπορεί να ανατρέξει στον νόμο και να διαπιστώσει ποιος επιτρέπεται να διενεργεί παρακολούθηση δεδομένων και υπό ποιες συνθήκες. Ο περιορισμός πρέπει να είναι απαραίτητος για την επίτευξη ενός νόμιμου στόχου, καθώς και ανάλογος προς τον στόχο και η λιγότερο παρεμβατική επιλογή που είναι διαθέσιμη. Επιπλέον, ο περιορισμός που τίθεται στο δικαίωμα (παρέμβαση στην ιδιωτική ζωή, για παράδειγμα, για τους σκοπούς της προστασίας της εθνικής ασφάλειας ή του δικαιώματος στη ζωή των άλλων) πρέπει να αποδεικνύεται ότι έχει κάποια πιθανότητα επίτευξης του εν λόγω στόχου. Οι αρχές που επιδιώκουν τον περιορισμό του δικαιώματος οφείλουν να αποδείξουν ότι ο περιορισμός συνδέεται με θεμιτό σκοπό. Επιπλέον, οποιοσδήποτε περιορισμός του δικαιώματος στην ιδιωτική ζωή δεν πρέπει να καθιστά την ουσία του δικαιώματος άνευ νοήματος και πρέπει να συνάδει με άλλα ανθρώπινα δικαιώματα, συμπεριλαμβανομένης της απαγόρευσης των διακρίσεων. Όταν ο περιορισμός δεν πληροί αυτά τα κριτήρια, ο περιορισμός θα ήταν παράνομος και/ή η παρέμβαση στο δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή θα ήταν αυθαίρετη.
24. Οι κυβερνήσεις δικαιολογούν συχνά τα προγράμματα παρακολούθησης των ψηφιακών επικοινωνιών για λόγους εθνικής ασφάλειας, συμπεριλαμβανομένων των κινδύνων που εγκυμονεί η τρομοκρατία. Αρκετές εισηγήσεις πρότειναν ότι, δεδομένου ότι οι τεχνολογίες ψηφιακών επικοινωνιών μπορούν να χρησιμοποιηθούν, και έχουν χρησιμοποιηθεί, από άτομα για εγκληματικούς στόχους (συμπεριλαμβανομένης της στρατολόγησης για τη χρηματοδότηση και την τέλεση τρομοκρατικών πράξεων), η νόμιμη, στοχευμένη παρακολούθηση των ψηφιακών επικοινωνιών μπορεί να αποτελεί αναγκαίο και αποτελεσματικό μέτρο για τις υπηρεσίες πληροφοριών ή/και τις αρχές επιβολής του νόμου, όταν διεξάγεται σύμφωνα με το διεθνές και το εθνικό δίκαιο. Η παρακολούθηση για λόγους εθνικής ασφάλειας ή για την πρόληψη της τρομοκρατίας ή άλλων εγκλημάτων μπορεί να αποτελεί “νόμιμο στόχο” για τους σκοπούς της αξιολόγησης από την άποψη του άρθρου 17 του Συμφώνου. Ο βαθμός της παρέμβασης πρέπει, ωστόσο, να αξιολογείται σε σχέση με την αναγκαιότητα του μέτρου για την επίτευξη του εν λόγω σκοπού και το πραγματικό όφελος που αποφέρει για τον σκοπό αυτό.
25. Κατά την αξιολόγηση της αναγκαιότητας ενός μέτρου, η Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, στο γενικό σχόλιό της αριθ. 27, σχετικά με το άρθρο 12 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα, τόνισε ότι “οι περιορισμοί δεν πρέπει να θίγουν την ουσία του δικαιώματος […]- η σχέση μεταξύ δικαιώματος και περιορισμού, μεταξύ κανόνα και εξαίρεσης, δεν πρέπει να αντιστρέφεται”. Η Επιτροπή εξήγησε περαιτέρω ότι “δεν αρκεί οι περιορισμοί να εξυπηρετούν τους επιτρεπόμενους σκοπούς- πρέπει επίσης να είναι αναγκαίοι για την προστασία τους”. Επιπλέον, τα μέτρα αυτά πρέπει να είναι αναλογικά: “το λιγότερο παρεμβατικό μέσο μεταξύ εκείνων που θα μπορούσαν να επιτύχουν το επιθυμητό αποτέλεσμα”.  Όταν υπάρχει θεμιτός στόχος και υπάρχουν οι κατάλληλες εγγυήσεις, ένα κράτος μπορεί να επιτρέπεται να επιδίδεται σε αρκετά παρεμβατική επιτήρηση- ωστόσο, η κυβέρνηση φέρει το βάρος να αποδείξει ότι η παρέμβαση είναι τόσο αναγκαία όσο και ανάλογη προς τον συγκεκριμένο κίνδυνο που αντιμετωπίζεται. Συνεπώς, τα προγράμματα μαζικής ή “μαζικής” επιτήρησης μπορεί να θεωρηθούν αυθαίρετα, ακόμη και αν εξυπηρετούν νόμιμο στόχο και έχουν εγκριθεί βάσει προσιτού νομικού καθεστώτος. Με άλλα λόγια, δεν αρκεί το γεγονός ότι τα μέτρα είναι στοχευμένα για να βρεθούν ορισμένες βελόνες στα άχυρα- το κατάλληλο μέτρο είναι ο αντίκτυπος των μέτρων στα άχυρα, σε σχέση με τη βλάβη που απειλείται- δηλαδή, αν το μέτρο είναι αναγκαίο και αναλογικό.
26. Οι ανησυχίες σχετικά με το κατά πόσον η πρόσβαση σε δεδομένα και η χρήση τους είναι προσαρμοσμένες σε συγκεκριμένους νόμιμους σκοπούς εγείρουν επίσης ερωτήματα σχετικά με την αυξανόμενη εξάρτηση των κυβερνήσεων από φορείς του ιδιωτικού τομέα για τη διατήρηση δεδομένων “σε περίπτωση που” χρειάζονται για κυβερνητικούς σκοπούς. Η υποχρεωτική διατήρηση δεδομένων από τρίτους -ένα επαναλαμβανόμενο χαρακτηριστικό των καθεστώτων επιτήρησης σε πολλά κράτη, όπου οι κυβερνήσεις απαιτούν από τις τηλεφωνικές εταιρείες και τους παρόχους υπηρεσιών διαδικτύου να αποθηκεύουν μεταδεδομένα σχετικά με τις επικοινωνίες και την τοποθεσία των πελατών τους για μεταγενέστερη πρόσβαση των υπηρεσιών επιβολής του νόμου και των υπηρεσιών πληροφοριών- δεν φαίνεται ούτε αναγκαία ούτε αναλογική.
27. Ένας παράγοντας που πρέπει να λαμβάνεται υπόψη για τον προσδιορισμό της αναλογικότητας είναι το τι γίνεται με τα μαζικά δεδομένα και ποιος μπορεί να έχει πρόσβαση σε αυτά μετά τη συλλογή τους. Πολλά εθνικά πλαίσια δεν διαθέτουν “περιορισμούς χρήσης”, επιτρέποντας αντίθετα τη συλλογή δεδομένων για έναν νόμιμο σκοπό, αλλά τη μετέπειτα χρήση τους για άλλους. Η απουσία αποτελεσματικών περιορισμών χρήσης έχει επιδεινωθεί μετά την 11η Σεπτεμβρίου 2001, με τα όρια μεταξύ της ποινικής δικαιοσύνης και της προστασίας της εθνικής ασφάλειας να θολώνουν σημαντικά. Η προκύπτουσα ανταλλαγή δεδομένων μεταξύ των υπηρεσιών επιβολής του νόμου, των υπηρεσιών πληροφοριών και άλλων κρατικών οργάνων ενέχει τον κίνδυνο παραβίασης του άρθρου 17 του Συμφώνου, διότι τα μέτρα παρακολούθησης που μπορεί να είναι αναγκαία και αναλογικά για έναν νόμιμο σκοπό μπορεί να μην είναι το ίδιο για τους σκοπούς ενός άλλου. Μια επισκόπηση της εθνικής πρακτικής στην πρόσβαση της κυβέρνησης σε δεδομένα τρίτων διαπίστωσε ότι “σε συνδυασμό με τη μεγαλύτερη ευκολία με την οποία η εθνική ασφάλεια και η επιβολή του νόμου αποκτούν πρόσβαση σε δεδομένα του ιδιωτικού τομέα εξ αρχής, η διευρυνόμενη ελευθερία να μοιράζονται αυτές τις πληροφορίες μεταξύ των υπηρεσιών και να τις χρησιμοποιούν για σκοπούς πέραν εκείνων για τους οποίους συλλέχθηκαν αποτελεί ουσιαστική αποδυνάμωση της παραδοσιακής προστασίας των δεδομένων”. Σε αρκετά κράτη, τα καθεστώτα ανταλλαγής δεδομένων έχουν καταπέσει με δικαστικό έλεγχο σε μια τέτοια βάση. Άλλοι έχουν προτείνει ότι τέτοιοι περιορισμοί χρήσης αποτελούν καλή πρακτική για να διασφαλιστεί η αποτελεσματική εκπλήρωση των υποχρεώσεων ενός κράτους βάσει του άρθρου 17 του Συμφώνου, με ουσιαστικές κυρώσεις για την παραβίασή τους.

Προστασία του νόμου

28. Η παράγραφος 2 του άρθρου 17 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα ορίζει ρητά ότι ο καθένας έχει δικαίωμα στην προστασία του νόμου έναντι παράνομων ή αυθαίρετων παρεμβάσεων στην ιδιωτική του ζωή. Αυτό συνεπάγεται ότι κάθε πρόγραμμα παρακολούθησης επικοινωνιών πρέπει να διεξάγεται βάσει νόμου που είναι προσβάσιμος στο κοινό, ο οποίος με τη σειρά του πρέπει να είναι σύμφωνος με το συνταγματικό καθεστώς του ίδιου του κράτους και με το διεθνές δίκαιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η “προσβασιμότητα” απαιτεί όχι μόνο να είναι δημοσιευμένος ο νόμος, αλλά και να είναι επαρκώς ακριβής ώστε να επιτρέπει στο θιγόμενο πρόσωπο να ρυθμίζει τη συμπεριφορά του, με πρόβλεψη των συνεπειών που μπορεί να επιφέρει μια συγκεκριμένη ενέργεια. Το κράτος πρέπει να διασφαλίζει ότι κάθε επέμβαση στο δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή, την οικογένεια, την κατοικία ή την αλληλογραφία επιτρέπεται με νόμους που α) είναι προσβάσιμοι στο κοινό- β) περιέχουν διατάξεις που διασφαλίζουν ότι η συλλογή, η πρόσβαση και η χρήση δεδομένων επικοινωνιών είναι προσαρμοσμένες σε συγκεκριμένους νόμιμους σκοπούς- γ) είναι επαρκώς ακριβείς, προσδιορίζοντας λεπτομερώς τις ακριβείς περιστάσεις υπό τις οποίες μπορεί να επιτραπεί οποιαδήποτε τέτοια επέμβαση, τις διαδικασίες έγκρισης, τις κατηγορίες προσώπων που μπορούν να τεθούν υπό παρακολούθηση, τα όρια της διάρκειας της παρακολούθησης και τις διαδικασίες για τη χρήση και την αποθήκευση των δεδομένων που συλλέγονται- και δ) προβλέπουν αποτελεσματικές εγγυήσεις κατά της κατάχρησης.
29. Κατά συνέπεια, οι μυστικοί κανόνες και οι μυστικές ερμηνείες -ακόμη και οι μυστικές δικαστικές ερμηνείες- του νόμου δεν έχουν τις αναγκαίες ιδιότητες του “νόμου”. Ούτε οι νόμοι ή οι κανόνες που παρέχουν στις εκτελεστικές αρχές, όπως οι υπηρεσίες ασφαλείας και πληροφοριών, υπερβολική διακριτική ευχέρεια- η έκταση και ο τρόπος άσκησης της εξουσιαστικής διακριτικής ευχέρειας που παρέχεται πρέπει να υποδεικνύεται (στον ίδιο τον νόμο ή σε δεσμευτικές, δημοσιευμένες κατευθυντήριες γραμμές) με εύλογη σαφήνεια. Ένας νόμος που είναι προσβάσιμος, αλλά δεν έχει προβλέψιμα αποτελέσματα, δεν θα είναι επαρκής. Ο μυστικός χαρακτήρας των ειδικών εξουσιών παρακολούθησης συνεπάγεται μεγαλύτερο κίνδυνο αυθαίρετης άσκησης της διακριτικής ευχέρειας, ο οποίος, με τη σειρά του, απαιτεί μεγαλύτερη ακρίβεια στον κανόνα που διέπει την άσκηση της διακριτικής ευχέρειας και πρόσθετη εποπτεία. Αρκετά κράτη απαιτούν επίσης το νομικό πλαίσιο να θεσπίζεται μέσω πρωτογενούς νομοθεσίας που συζητείται στο κοινοβούλιο και όχι απλώς μέσω επικουρικών κανονισμών που εκδίδονται από την εκτελεστική εξουσία – απαίτηση που συμβάλλει στη διασφάλιση ότι το νομικό πλαίσιο είναι προσβάσιμο στο ενδιαφερόμενο κοινό όχι μόνο μετά τη θέσπισή του, αλλά και κατά τη διάρκεια της ανάπτυξής του, σύμφωνα με το άρθρο 25 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα.
30. Η απαίτηση της προσβασιμότητας έχει επίσης σημασία κατά την αξιολόγηση της αναδυόμενης πρακτικής των κρατών να αναθέτουν καθήκοντα επιτήρησης σε άλλους. Υπάρχουν αξιόπιστες πληροφορίες που υποδηλώνουν ότι ορισμένες κυβερνήσεις έχουν συστηματικά δρομολογήσει καθήκοντα συλλογής και ανάλυσης δεδομένων μέσω δικαιοδοσιών με ασθενέστερες εγγυήσεις για την προστασία της ιδιωτικής ζωής. Σύμφωνα με πληροφορίες, ορισμένες κυβερνήσεις έχουν λειτουργήσει ένα διακρατικό δίκτυο υπηρεσιών πληροφοριών μέσω αλληλοδιαπλεκόμενων νομικών κενών, που περιλαμβάνουν το συντονισμό της πρακτικής επιτήρησης για να παρακάμψουν την προστασία που παρέχουν τα εθνικά νομικά καθεστώτα. Μια τέτοια πρακτική αναμφισβήτητα δεν ανταποκρίνεται στο κριτήριο της νομιμότητας, διότι, όπως επισημάνθηκε σε ορισμένες εισηγήσεις για την παρούσα έκθεση, καθιστά τη λειτουργία του καθεστώτος επιτήρησης απρόβλεπτη για όσους επηρεάζονται από αυτό. Μπορεί να υπονομεύσει την ουσία του δικαιώματος που προστατεύεται από το άρθρο 17 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα και, ως εκ τούτου, θα απαγορευόταν από το άρθρο 5 αυτού. Τα κράτη δεν έχουν επίσης λάβει αποτελεσματικά μέτρα για την προστασία των ατόμων εντός της δικαιοδοσίας τους από παράνομες πρακτικές παρακολούθησης από άλλα κράτη ή επιχειρηματικές οντότητες, κατά παράβαση των δικών τους υποχρεώσεων στον τομέα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Ποιος προστατεύεται και πού;

31. Η εξωεδαφική εφαρμογή του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα στην ψηφιακή επιτήρηση απασχόλησε αρκετές από τις συνεισφορές που ελήφθησαν. Ενώ είναι σαφές ότι ορισμένες πτυχές των προγραμμάτων παρακολούθησης που αποκαλύφθηκαν πρόσφατα, για παράδειγμα, θα ενεργοποιήσουν τις εδαφικές υποχρεώσεις των κρατών που διεξάγουν την παρακολούθηση, εκφράστηκαν πρόσθετες ανησυχίες σε σχέση με την εξωεδαφική παρακολούθηση και την υποκλοπή επικοινωνιών.
32. Το άρθρο 2 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα απαιτεί από κάθε συμβαλλόμενο κράτος να σέβεται και να εξασφαλίζει σε όλα τα πρόσωπα που βρίσκονται στην επικράτειά του και υπάγονται στη δικαιοδοσία του τα δικαιώματα που αναγνωρίζονται στο Σύμφωνο χωρίς καμία διάκριση, όπως φυλή, χρώμα, φύλο, γλώσσα, θρησκεία, πολιτικές ή άλλες πεποιθήσεις, εθνική ή κοινωνική καταγωγή, ιδιοκτησία, γέννηση ή άλλη κατάσταση. Η Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, στο γενικό σχόλιό της αριθ. 31, επιβεβαίωσε ότι τα συμβαλλόμενα κράτη υποχρεούνται από το άρθρο 2, παράγραφος 1, να σέβονται και να διασφαλίζουν τα δικαιώματα του Συμφώνου σε όλα τα πρόσωπα που ενδέχεται να βρίσκονται στην επικράτειά τους και σε όλα τα πρόσωπα που υπάγονται στη δικαιοδοσία τους. Αυτό σημαίνει ότι ένα κράτος μέρος οφείλει να σέβεται και να διασφαλίζει τα δικαιώματα που προβλέπονται στο Σύμφωνο σε οποιονδήποτε βρίσκεται στην εξουσία ή στον πραγματικό έλεγχο του εν λόγω κράτους μέρους, ακόμη και αν δεν βρίσκεται στην επικράτεια του κράτους μέρους”. Αυτό επεκτείνεται στα πρόσωπα που βρίσκονται εντός της “εξουσίας” τους.
33. Η Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων έχει καθοδηγηθεί από την αρχή, όπως εκφράστηκε ακόμη και στην πρώτη της νομολογία, ότι ένα κράτος δεν μπορεί να αποφύγει τις διεθνείς υποχρεώσεις του για τα ανθρώπινα δικαιώματα με τη λήψη μέτρων εκτός της επικράτειάς του, τα οποία θα του απαγορευόταν να λάβει “στο εσωτερικό του”. Η θέση αυτή είναι σύμφωνη με τις απόψεις του Διεθνούς Δικαστηρίου, το οποίο έχει επιβεβαιώσει ότι το Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα είναι εφαρμοστέο σε σχέση με πράξεις που γίνονται από ένα κράτος “κατά την άσκηση της δικαιοδοσίας του εκτός της επικράτειάς του”, καθώς και με τα άρθρα 31 και 32 της Σύμβασης της Βιέννης για το Δίκαιο των Συνθηκών. Οι έννοιες της “εξουσίας” και του “αποτελεσματικού ελέγχου” αποτελούν δείκτες του κατά πόσον ένα κράτος ασκεί “δικαιοδοσία” ή κυβερνητικές εξουσίες, την κατάχρηση των οποίων η προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων αποσκοπεί να περιορίσει. Ένα κράτος δεν μπορεί να αποφύγει τις ευθύνες του για τα ανθρώπινα δικαιώματα απλώς και μόνο απέχοντας από το να θέσει αυτές τις εξουσίες εντός των ορίων του νόμου. Το αντίθετο συμπέρασμα όχι μόνο θα υπονόμευε την καθολικότητα και την ουσία των δικαιωμάτων που προστατεύονται από το διεθνές δίκαιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αλλά μπορεί επίσης να δημιουργήσει διαρθρωτικά κίνητρα για τα κράτη να αναθέτουν την εποπτεία το ένα στο άλλο.
34. Συνεπώς, η ψηφιακή επιτήρηση μπορεί να εμπλέκει τις υποχρεώσεις ενός κράτους όσον αφορά τα ανθρώπινα δικαιώματα, εάν η επιτήρηση αυτή συνεπάγεται την άσκηση εξουσίας ή τον αποτελεσματικό έλεγχο από το κράτος σε σχέση με την υποδομή ψηφιακών επικοινωνιών, οπουδήποτε και αν βρίσκεται, για παράδειγμα, μέσω της άμεσης υποκλοπής ή διείσδυσης στην εν λόγω υποδομή. Ομοίως, όταν το κράτος ασκεί ρυθμιστική δικαιοδοσία επί τρίτου μέρους που ελέγχει φυσικά τα δεδομένα, το εν λόγω κράτος θα έχει επίσης υποχρεώσεις βάσει του Συμφώνου. Εάν μια χώρα επιδιώκει να διεκδικήσει δικαιοδοσία επί των δεδομένων ιδιωτικών εταιρειών ως αποτέλεσμα της ενσωμάτωσης των εταιρειών αυτών στη χώρα αυτή, τότε η προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων πρέπει να επεκταθεί σε εκείνους των οποίων η ιδιωτική ζωή παραβιάζεται, είτε στη χώρα ενσωμάτωσης είτε πέραν αυτής. Αυτό ισχύει ανεξάρτητα από το αν η εν λόγω άσκηση δικαιοδοσίας είναι εξ αρχής νόμιμη ή όχι ή αν παραβιάζει στην πραγματικότητα την κυριαρχία άλλου κράτους.
35. Το συμπέρασμα αυτό είναι εξίσου σημαντικό υπό το πρίσμα των συνεχιζόμενων συζητήσεων σχετικά με το κατά πόσον “αλλοδαποί” και “πολίτες” θα πρέπει να έχουν ίση πρόσβαση στην προστασία της ιδιωτικής ζωής στο πλαίσιο καθεστώτων εποπτείας της επιτήρησης της εθνικής ασφάλειας. Αρκετά νομικά καθεστώτα κάνουν διάκριση μεταξύ των υποχρεώσεων που οφείλονται στους υπηκόους ή σε όσους βρίσκονται εντός της επικράτειας ενός κράτους, και στους μη υπηκόους και σε όσους βρίσκονται εκτός, ή παρέχουν με άλλο τρόπο στις ξένες ή εξωτερικές επικοινωνίες χαμηλότερα επίπεδα προστασίας. Εάν υπάρχει αβεβαιότητα σχετικά με το αν τα δεδομένα είναι ξένα ή εγχώρια, οι υπηρεσίες πληροφοριών συχνά αντιμετωπίζουν τα δεδομένα ως ξένα (δεδομένου ότι οι ψηφιακές επικοινωνίες περνούν τακτικά σε κάποιο σημείο “εκτός χώρας”) και έτσι επιτρέπουν τη συλλογή και διατήρησή τους. Το αποτέλεσμα είναι η σημαντικά ασθενέστερη -ή ακόμη και ανύπαρκτη- προστασία της ιδιωτικής ζωής των αλλοδαπών και των μη πολιτών, σε σύγκριση με εκείνη των πολιτών.
36. Το διεθνές δίκαιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων είναι ρητό όσον αφορά την αρχή της μη διάκρισης. Το άρθρο 26 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα προβλέπει ότι “όλα τα πρόσωπα είναι ίσα ενώπιον του νόμου και δικαιούνται χωρίς καμία διάκριση την ίση προστασία του νόμου” και, περαιτέρω, ότι “από την άποψη αυτή, ο νόμος απαγορεύει κάθε διάκριση και εγγυάται σε όλα τα πρόσωπα ίση και αποτελεσματική προστασία από διακρίσεις για οποιοδήποτε λόγο, όπως φυλή, χρώμα, φύλο, γλώσσα, θρησκεία, πολιτικές ή άλλες πεποιθήσεις, εθνική, ή κοινωνική καταγωγή, ιδιοκτησία, γέννηση ή άλλη κατάσταση”. Οι διατάξεις αυτές πρέπει να διαβαστούν σε συνδυασμό με το άρθρο 17, το οποίο προβλέπει ότι “κανείς δεν επιτρέπεται να υποβάλλεται σε αυθαίρετη επέμβαση στην ιδιωτική του ζωή” και ότι “καθένας έχει δικαίωμα στην προστασία του νόμου έναντι τέτοιων επεμβάσεων ή επιθέσεων”, καθώς και με το άρθρο 2, παράγραφος 1. Από την άποψη αυτή, η Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων έχει υπογραμμίσει τη σημασία των “μέτρων που διασφαλίζουν ότι κάθε επέμβαση στο δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή συνάδει με τις αρχές της νομιμότητας, της αναλογικότητας και της αναγκαιότητας, ανεξάρτητα από την εθνικότητα ή τον τόπο διαμονής των ατόμων των οποίων οι επικοινωνίες βρίσκονται υπό άμεση παρακολούθηση”.

Διαδικαστικές εγγυήσεις και αποτελεσματική εποπτεία

37. Το άρθρο 17 παράγραφος 2 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα ορίζει ότι καθένας έχει δικαίωμα στην προστασία του νόμου από παράνομες ή αυθαίρετες παρεμβάσεις ή επιθέσεις. Η “προστασία του νόμου” πρέπει να αποκτά ζωή μέσω αποτελεσματικών διαδικαστικών εγγυήσεων, συμπεριλαμβανομένων αποτελεσματικών, επαρκώς χρηματοδοτούμενων θεσμικών ρυθμίσεων. Είναι σαφές, ωστόσο, ότι η έλλειψη αποτελεσματικής εποπτείας έχει συμβάλει στην έλλειψη λογοδοσίας για αυθαίρετες ή παράνομες παρεμβάσεις στο δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή στο ψηφιακό περιβάλλον. Ειδικότερα, οι εσωτερικές διασφαλίσεις χωρίς ανεξάρτητη, εξωτερική παρακολούθηση έχουν αποδειχθεί αναποτελεσματικές έναντι παράνομων ή αυθαίρετων μεθόδων παρακολούθησης. Ενώ οι εν λόγω διασφαλίσεις μπορούν να λάβουν διάφορες μορφές, η συμμετοχή όλων των κλάδων της κυβέρνησης στην εποπτεία των προγραμμάτων επιτήρησης, καθώς και ένα ανεξάρτητο πολιτικό εποπτικό όργανο, είναι ουσιώδους σημασίας για τη διασφάλιση της αποτελεσματικής προστασίας του δικαίου.
38. Η δικαστική εμπλοκή που πληροί τα διεθνή πρότυπα ανεξαρτησίας, αμεροληψίας και διαφάνειας μπορεί να συμβάλει στο να καταστεί πιο πιθανό το συνολικό νομοθετικό καθεστώς να πληροί τα ελάχιστα πρότυπα που απαιτούνται από το διεθνές δίκαιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ταυτόχρονα, η δικαστική εμπλοκή στην εποπτεία δεν θα πρέπει να θεωρείται πανάκεια- σε αρκετές χώρες, η δικαστική έγκριση ή επανεξέταση των δραστηριοτήτων ψηφιακής παρακολούθησης των υπηρεσιών πληροφοριών και/ή των υπηρεσιών επιβολής του νόμου ισοδυναμεί ουσιαστικά με άσκηση σφραγίδας. Συνεπώς, η προσοχή στρέφεται ολοένα και περισσότερο σε μικτά μοντέλα διοικητικής, δικαστικής και κοινοβουλευτικής εποπτείας, σημείο που τονίζεται σε αρκετές συνεισφορές στην παρούσα έκθεση. Υπάρχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη δημιουργία θέσεων “συνηγόρου του δημόσιου συμφέροντος” στο πλαίσιο των διαδικασιών αδειοδότησης της επιτήρησης. Δεδομένου του αυξανόμενου ρόλου τρίτων μερών, όπως οι πάροχοι υπηρεσιών διαδικτύου, μπορεί επίσης να είναι αναγκαίο να εξεταστεί το ενδεχόμενο να επιτραπεί στα μέρη αυτά να συμμετέχουν στη θέσπιση μέτρων επιτήρησης που επηρεάζουν τα συμφέροντά τους ή να τους επιτραπεί να αμφισβητήσουν υφιστάμενα μέτρα. Η χρησιμότητα της παροχής ανεξάρτητων συμβουλών, της παρακολούθησης και/ή της επανεξέτασης για τη διασφάλιση του αυστηρού ελέγχου των μέτρων που επιβάλλονται στο πλαίσιο ενός θεσμοθετημένου καθεστώτος επιτήρησης έχει επισημανθεί θετικά στη σχετική νομολογία. Οι κοινοβουλευτικές επιτροπές μπορούν επίσης να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο- ωστόσο, ενδέχεται να μην διαθέτουν την ανεξαρτησία, τους πόρους ή την προθυμία να ανακαλύψουν τις καταχρήσεις, και ενδέχεται να υπόκεινται σε κανονιστική αιχμαλωσία. Η νομολογία σε περιφερειακό επίπεδο έχει τονίσει τη χρησιμότητα ενός πλήρως ανεξάρτητου εποπτικού οργάνου, ιδίως για την παρακολούθηση της εφαρμογής των εγκεκριμένων μέτρων επιτήρησης. Το 2009, ο Ειδικός Εισηγητής για την προώθηση και την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των θεμελιωδών ελευθεριών κατά την καταπολέμηση της τρομοκρατίας πρότεινε, ως εκ τούτου, ότι “δεν θα πρέπει να υπάρχει κανένα σύστημα μυστικής παρακολούθησης που να μην τελεί υπό την εποπτεία ενός ανεξάρτητου εποπτικού οργάνου και όλες οι παρεμβάσεις θα πρέπει να εγκρίνονται μέσω ενός ανεξάρτητου οργάνου”.

Δικαίωμα αποτελεσματικής προσφυγής

39. Το Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα απαιτεί από τα συμβαλλόμενα κράτη να διασφαλίζουν ότι τα θύματα των παραβιάσεων του Συμφώνου διαθέτουν αποτελεσματική προσφυγή. Το άρθρο 2 παράγραφος 3 στοιχείο β) ορίζει περαιτέρω ότι τα συμβαλλόμενα στο Σύμφωνο κράτη αναλαμβάνουν την υποχρέωση “να εξασφαλίζουν ότι το δικαίωμα κάθε προσώπου που ζητεί τέτοια ένδικα μέσα θα καθορίζεται από τις αρμόδιες δικαστικές, διοικητικές ή νομοθετικές αρχές ή από οποιαδήποτε άλλη αρμόδια αρχή που προβλέπεται από το νομικό σύστημα του κράτους και να αναπτύσσουν τις δυνατότητες δικαστικής προσφυγής”. Τα κράτη πρέπει επίσης να διασφαλίζουν ότι οι αρμόδιες αρχές επιβάλλουν τα εν λόγω ένδικα μέσα όταν χορηγούνται. Όπως τόνισε η Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων στο γενικό σχόλιό της αριθ. 31, η παράλειψη ενός κράτους μέρους να διερευνήσει τους ισχυρισμούς για παραβιάσεις θα μπορούσε από μόνη της να οδηγήσει σε ξεχωριστή παραβίαση του Συμφώνου. Επιπλέον, η παύση μιας συνεχιζόμενης παραβίασης αποτελεί ουσιώδες στοιχείο του δικαιώματος αποτελεσματικής προσφυγής.
40. Τα αποτελεσματικά ένδικα μέσα για τις παραβιάσεις της ιδιωτικής ζωής μέσω της ψηφιακής επιτήρησης μπορούν επομένως να λάβουν διάφορες δικαστικές, νομοθετικές ή διοικητικές μορφές. Τα αποτελεσματικά ένδικα μέσα μοιράζονται συνήθως ορισμένα χαρακτηριστικά. Πρώτον, τα εν λόγω ένδικα μέσα πρέπει να είναι γνωστά και προσιτά σε οποιονδήποτε έχει βάσιμο ισχυρισμό ότι τα δικαιώματά του έχουν παραβιαστεί. Η ειδοποίηση (ότι ισχύει είτε ένα γενικό καθεστώς επιτήρησης είτε συγκεκριμένα μέτρα επιτήρησης) και η δυνατότητα αμφισβήτησης (για την προσβολή τέτοιων μέτρων) καθίστανται έτσι κρίσιμα ζητήματα για τον καθορισμό της πρόσβασης σε αποτελεσματικά ένδικα μέσα. Τα κράτη υιοθετούν διαφορετικές προσεγγίσεις όσον αφορά την κοινοποίηση: ενώ ορισμένα απαιτούν την εκ των υστέρων κοινοποίηση των στόχων παρακολούθησης, μετά την ολοκλήρωση των ερευνών, πολλά καθεστώτα δεν προβλέπουν κοινοποίηση. Ορισμένα μπορεί επίσης να απαιτούν επίσημα την κοινοποίηση αυτή σε ποινικές υποθέσεις- ωστόσο, στην πράξη, αυτή η αυστηρότητα φαίνεται να αγνοείται τακτικά. Υπάρχουν επίσης διαφορετικές προσεγγίσεις σε εθνικό επίπεδο για το ζήτημα της δυνατότητας ενός ατόμου να ασκήσει δικαστική προσφυγή. Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων έκρινε ότι, ενώ η ύπαρξη ενός καθεστώτος παρακολούθησης μπορεί να παρεμβαίνει στην ιδιωτική ζωή, ο ισχυρισμός ότι αυτό δημιουργεί παραβίαση των δικαιωμάτων είναι δικαστικά επιδιώξιμος μόνο όταν υπάρχει “εύλογη πιθανότητα” ότι ένα άτομο έχει πράγματι υποβληθεί σε παράνομη παρακολούθηση.
41. Δεύτερον, τα αποτελεσματικά ένδικα μέσα θα περιλαμβάνουν άμεση, ενδελεχή και αμερόληπτη διερεύνηση των φερόμενων παραβιάσεων. Αυτό μπορεί να παρέχεται μέσω της παροχής ενός “ανεξάρτητου εποπτικού οργάνου […] που διέπεται από επαρκείς εγγυήσεις ορθής διαδικασίας και δικαστικής εποπτείας, εντός των περιορισμών που επιτρέπονται σε μια δημοκρατική κοινωνία”. Τρίτον, για να είναι αποτελεσματικά τα ένδικα μέσα, πρέπει να είναι ικανά να τερματίσουν τις συνεχιζόμενες παραβιάσεις, για παράδειγμα, μέσω της εντολής διαγραφής δεδομένων ή άλλης επανόρθωσης.  Τα εν λόγω διορθωτικά όργανα πρέπει να έχουν “πλήρη και απρόσκοπτη πρόσβαση σε όλες τις σχετικές πληροφορίες, τους απαραίτητους πόρους και την εμπειρογνωμοσύνη για τη διεξαγωγή ερευνών και την ικανότητα να εκδίδουν δεσμευτικές εντολές”.  Τέταρτον, όταν οι παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων φτάνουν στο επίπεδο των σοβαρών παραβιάσεων, τα μη δικαστικά μέσα αποκατάστασης δεν επαρκούν, καθώς απαιτείται ποινική δίωξη.

Ποιος είναι ο ρόλος των επιχειρήσεων;

42. Υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ότι οι κυβερνήσεις βασίζονται όλο και περισσότερο στον ιδιωτικό τομέα για τη διεξαγωγή και τη διευκόλυνση της ψηφιακής επιτήρησης. Σε κάθε ήπειρο, οι κυβερνήσεις έχουν χρησιμοποιήσει τόσο επίσημους νομικούς μηχανισμούς όσο και κρυφές μεθόδους για να αποκτήσουν πρόσβαση στο περιεχόμενο, καθώς και στα μεταδεδομένα. Η διαδικασία αυτή επισημοποιείται όλο και περισσότερο: καθώς η παροχή τηλεπικοινωνιακών υπηρεσιών μετατοπίζεται από τον δημόσιο στον ιδιωτικό τομέα, παρατηρείται “ανάθεση αρμοδιοτήτων επιβολής του νόμου και οιονεί δικαστικών αρμοδιοτήτων σε ενδιάμεσους φορείς του Διαδικτύου υπό το πρόσχημα της “αυτορρύθμισης” ή της “συνεργασίας””. Η θέσπιση νομοθετικών απαιτήσεων για τις εταιρείες να καταστήσουν τα δίκτυά τους “έτοιμα για υποκλοπές” αποτελεί ιδιαίτερη ανησυχία, όχι μόνο επειδή δημιουργεί ένα περιβάλλον που διευκολύνει τα σαρωτικά μέτρα παρακολούθησης.
43. Μπορεί να υπάρχουν θεμιτοί λόγοι για ένα κράτος να απαιτεί από μια εταιρεία τεχνολογίας πληροφοριών και επικοινωνιών να παρέχει δεδομένα χρηστών- ωστόσο, όταν μια εταιρεία παρέχει δεδομένα ή πληροφορίες χρηστών σε ένα κράτος σε απάντηση σε αίτημα που παραβιάζει το δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο, όταν μια εταιρεία παρέχει τεχνολογία ή εξοπλισμό μαζικής παρακολούθησης σε κράτη χωρίς να υπάρχουν επαρκείς εγγυήσεις ή όταν οι πληροφορίες χρησιμοποιούνται με άλλο τρόπο κατά παράβαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η εταιρεία αυτή κινδυνεύει να είναι συνένοχη ή να εμπλέκεται με άλλο τρόπο σε παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Οι Κατευθυντήριες Αρχές για τις Επιχειρήσεις και τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, που εγκρίθηκαν από το Συμβούλιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων το 2011, παρέχουν ένα παγκόσμιο πρότυπο για την πρόληψη και την αντιμετώπιση των δυσμενών επιπτώσεων στα ανθρώπινα δικαιώματα που συνδέονται με την επιχειρηματική δραστηριότητα. Η ευθύνη για το σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ισχύει σε όλες τις παγκόσμιες δραστηριότητες μιας εταιρείας, ανεξάρτητα από τον τόπο όπου βρίσκονται οι χρήστες της, και υφίσταται ανεξάρτητα από το αν το κράτος τηρεί τις δικές του υποχρεώσεις για τα ανθρώπινα δικαιώματα.
44. Έχουν καταβληθεί σημαντικές προσπάθειες από πολλούς ενδιαφερόμενους φορείς για την αποσαφήνιση της εφαρμογής των Κατευθυντήριων Αρχών στον τομέα των επικοινωνιών και της τεχνολογίας των πληροφοριών. Οι επιχειρήσεις που παρέχουν περιεχόμενο ή υπηρεσίες Διαδικτύου ή προμηθεύουν την τεχνολογία και τον εξοπλισμό που καθιστούν δυνατές τις ψηφιακές επικοινωνίες, για παράδειγμα, θα πρέπει να υιοθετήσουν μια ρητή δήλωση πολιτικής που να περιγράφει τη δέσμευσή τους να σέβονται τα ανθρώπινα δικαιώματα σε όλες τις δραστηριότητες της εταιρείας. Θα πρέπει επίσης να εφαρμόζουν κατάλληλες πολιτικές δέουσας επιμέλειας για τον εντοπισμό, την αξιολόγηση, την πρόληψη και τον μετριασμό τυχόν δυσμενών επιπτώσεων. Οι εταιρείες θα πρέπει να αξιολογούν εάν και πώς οι όροι παροχής υπηρεσιών τους ή οι πολιτικές τους για τη συλλογή και την ανταλλαγή δεδομένων πελατών μπορεί να έχουν δυσμενείς επιπτώσεις στα ανθρώπινα δικαιώματα των χρηστών τους.
45. Όταν οι επιχειρήσεις έρχονται αντιμέτωπες με κυβερνητικές απαιτήσεις για πρόσβαση σε δεδομένα που δεν συμμορφώνονται με τα διεθνή πρότυπα για τα ανθρώπινα δικαιώματα, αναμένεται ότι θα επιδιώξουν να τηρούν τις αρχές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στο μέγιστο δυνατό βαθμό και ότι θα είναι σε θέση να αποδείξουν τις συνεχείς προσπάθειές τους προς αυτή την κατεύθυνση. Αυτό μπορεί να σημαίνει ότι πρέπει να ερμηνεύουν τις κυβερνητικές απαιτήσεις όσο το δυνατόν στενότερα, να ζητούν διευκρινίσεις από την κυβέρνηση σχετικά με το πεδίο εφαρμογής και τη νομική βάση της απαίτησης, να απαιτούν δικαστική απόφαση πριν ικανοποιήσουν κυβερνητικά αιτήματα για δεδομένα και να επικοινωνούν με διαφάνεια με τους χρήστες σχετικά με τους κινδύνους και τη συμμόρφωση με τις κυβερνητικές απαιτήσεις. Υπάρχουν θετικά παραδείγματα δράσης του κλάδου στο θέμα αυτό, τόσο από μεμονωμένες επιχειρήσεις όσο και μέσω πρωτοβουλιών πολλών ενδιαφερομένων μερών.
46. Κεντρικό μέρος της δέουσας επιμέλειας ως προς τα ανθρώπινα δικαιώματα, όπως ορίζεται από τις κατευθυντήριες αρχές, είναι η ουσιαστική διαβούλευση με τα ενδιαφερόμενα μέρη που θίγονται. Στο πλαίσιο των εταιρειών τεχνολογίας πληροφοριών και επικοινωνιών, αυτό περιλαμβάνει επίσης τη διασφάλιση ότι οι χρήστες έχουν ουσιαστική διαφάνεια σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο τα δεδομένα τους συλλέγονται, αποθηκεύονται, χρησιμοποιούνται και ενδεχομένως μοιράζονται με άλλους, έτσι ώστε να είναι σε θέση να εγείρουν ανησυχίες και να λαμβάνουν τεκμηριωμένες αποφάσεις. Οι Κατευθυντήριες Αρχές διευκρινίζουν ότι, όταν οι επιχειρήσεις διαπιστώνουν ότι προκάλεσαν ή συνέβαλαν σε δυσμενείς επιπτώσεις στα ανθρώπινα δικαιώματα, έχουν την ευθύνη να διασφαλίζουν την αποκατάσταση, παρέχοντας άμεσα επανόρθωση ή συνεργαζόμενες με νόμιμες διαδικασίες επανόρθωσης. Για να καταστεί δυνατή η επανόρθωση στο συντομότερο δυνατό στάδιο, οι επιχειρήσεις θα πρέπει να δημιουργήσουν μηχανισμούς παραπόνων σε επιχειρησιακό επίπεδο. Τέτοιοι μηχανισμοί μπορεί να είναι ιδιαίτερα σημαντικοί σε χώρες που δραστηριοποιούνται, όπου τα δικαιώματα δεν προστατεύονται επαρκώς ή όπου δεν υπάρχει πρόσβαση σε δικαστικά και μη δικαστικά ένδικα μέσα. Εκτός από στοιχεία όπως η αποζημίωση και η αποκατάσταση, η επανόρθωση θα πρέπει να περιλαμβάνει πληροφορίες σχετικά με το ποια δεδομένα έχουν κοινοποιηθεί στις κρατικές αρχές και με ποιον τρόπο.

Συμπεράσματα και συστάσεις

47. Το διεθνές δίκαιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων παρέχει ένα σαφές και καθολικό πλαίσιο για την προώθηση και την προστασία του δικαιώματος στην ιδιωτική ζωή, μεταξύ άλλων στο πλαίσιο της εγχώριας και εξωεδαφικής παρακολούθησης, της υποκλοπής ψηφιακών επικοινωνιών και της συλλογής προσωπικών δεδομένων. Οι πρακτικές σε πολλά κράτη έχουν, ωστόσο, αποκαλύψει την έλλειψη επαρκούς εθνικής νομοθεσίας ή/και εφαρμογής, αδύναμες διαδικαστικές εγγυήσεις και αναποτελεσματική εποπτεία, τα οποία έχουν συμβάλει στην έλλειψη λογοδοσίας για αυθαίρετες ή παράνομες παρεμβάσεις στο δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή.

48. Κατά την αντιμετώπιση των σημαντικών κενών στην εφαρμογή του δικαιώματος στην ιδιωτική ζωή, δικαιολογούνται δύο παρατηρήσεις. Η πρώτη είναι ότι συνεχίζουν να προκύπτουν πληροφορίες σχετικά με τις εγχώριες και εξωεδαφικές πολιτικές και πρακτικές παρακολούθησης. Συνεχίζονται έρευνες με σκοπό τη συλλογή πληροφοριών σχετικά με την ηλεκτρονική επιτήρηση και τη συλλογή και αποθήκευση προσωπικών δεδομένων, καθώς και την αξιολόγηση των επιπτώσεών της στα ανθρώπινα δικαιώματα. Τα δικαστήρια σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο ασχολούνται με την εξέταση της νομιμότητας των πολιτικών και μέτρων ηλεκτρονικής παρακολούθησης. Οποιαδήποτε αξιολόγηση των πολιτικών και πρακτικών επιτήρησης σε σχέση με το διεθνές δίκαιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων πρέπει αναγκαστικά να μετριάζεται με βάση την εξελισσόμενη φύση του ζητήματος. Μια δεύτερη και συναφής παρατήρηση αφορά την ανησυχητική έλλειψη κυβερνητικής διαφάνειας που συνδέεται με τις πολιτικές, τους νόμους και τις πρακτικές παρακολούθησης, η οποία εμποδίζει κάθε προσπάθεια αξιολόγησης της συνοχής τους με το διεθνές δίκαιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και τη διασφάλιση της λογοδοσίας. 

49. Η αποτελεσματική αντιμετώπιση των προκλήσεων που σχετίζονται με το δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή στο πλαίσιο της σύγχρονης τεχνολογίας επικοινωνιών θα απαιτήσει μια συνεχή, συντονισμένη δέσμευση πολλών ενδιαφερομένων μερών. Η διαδικασία αυτή θα πρέπει να περιλαμβάνει διάλογο με τη συμμετοχή όλων των ενδιαφερόμενων φορέων, συμπεριλαμβανομένων των κρατών μελών, της κοινωνίας των πολιτών, των επιστημονικών και τεχνικών κοινοτήτων, του επιχειρηματικού τομέα, των ακαδημαϊκών και των εμπειρογνωμόνων σε θέματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Καθώς οι τεχνολογίες επικοινωνιών συνεχίζουν να εξελίσσονται, η ηγεσία θα είναι ζωτικής σημασίας για να διασφαλιστεί ότι οι τεχνολογίες αυτές χρησιμοποιούνται για να αξιοποιήσουν τις δυνατότητές τους προς την κατεύθυνση της καλύτερης απόλαυσης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων που κατοχυρώνονται στο διεθνές νομικό πλαίσιο. 

50. Λαμβάνοντας υπόψη τις ανωτέρω παρατηρήσεις, υπάρχει σαφής και επιτακτική ανάγκη επαγρύπνησης για τη διασφάλιση της συμμόρφωσης κάθε πολιτικής ή πρακτικής επιτήρησης με το διεθνές δίκαιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, συμπεριλαμβανομένου του δικαιώματος στην ιδιωτική ζωή, μέσω της ανάπτυξης αποτελεσματικών εγγυήσεων κατά των καταχρήσεων. Ως άμεσο μέτρο, τα κράτη θα πρέπει να επανεξετάσουν τους δικούς τους εθνικούς νόμους, πολιτικές και πρακτικές για να διασφαλίσουν την πλήρη συμμόρφωση με το διεθνές δίκαιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Όπου υπάρχουν ελλείψεις, τα κράτη θα πρέπει να λάβουν μέτρα για την αντιμετώπισή τους, μεταξύ άλλων μέσω της υιοθέτησης ενός σαφούς, ακριβούς, προσβάσιμου, ολοκληρωμένου και αμερόληπτου νομοθετικού πλαισίου. Θα πρέπει να ληφθούν μέτρα για να διασφαλιστεί η ύπαρξη αποτελεσματικών και ανεξάρτητων καθεστώτων και πρακτικών εποπτείας, με προσοχή στο δικαίωμα των θυμάτων σε αποτελεσματική προσφυγή. 

51. Υπάρχουν ορισμένες σημαντικές πρακτικές προκλήσεις για την προώθηση και την προστασία του δικαιώματος στην ιδιωτική ζωή στην ψηφιακή εποχή. Με βάση την αρχική διερεύνηση ορισμένων από αυτά τα ζητήματα στην παρούσα έκθεση, υπάρχει ανάγκη για περαιτέρω συζήτηση και σε βάθος μελέτη των ζητημάτων που αφορούν την αποτελεσματική προστασία του νόμου, τις διαδικαστικές εγγυήσεις, την αποτελεσματική εποπτεία και τα ένδικα μέσα. Μια σε βάθος ανάλυση αυτών των θεμάτων θα βοηθούσε στην παροχή περαιτέρω πρακτικών οδηγιών, θεμελιωμένων στο διεθνές δίκαιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, σχετικά με τις αρχές της αναγκαιότητας, της αναλογικότητας και της νομιμότητας σε σχέση με τις πρακτικές παρακολούθησης, σχετικά με μέτρα για αποτελεσματική, ανεξάρτητη και αμερόληπτη εποπτεία και σχετικά με διορθωτικά μέτρα. Περαιτέρω ανάλυση θα βοηθούσε επίσης τις επιχειρηματικές οντότητες να ανταποκριθούν στην ευθύνη τους να σέβονται τα ανθρώπινα δικαιώματα, συμπεριλαμβανομένων των εγγυήσεων δέουσας επιμέλειας και διαχείρισης κινδύνου, καθώς και σχετικά με το ρόλο τους στην παροχή αποτελεσματικών διορθωτικών μέτρων.

ΕΔΩ ΤΟ ΕΠΙΣΗΜΟ OFFICIAL ΔΙΑΚΡΑΤΙΚΟ ΕΓΓΡΑΦΟ ΤΩΝ ΗΝΩΜΕΝΩΝ ΕΘΝΩΝ 

A-HRC-27-37_en